Παλαιόπυργος(Βελβίτσενα) - Ιστορία

Το Δημοτικο διαμέρισμα του Παλαιόπυργου περιτριγυρίζεται από τα δημοδιαμερίσματα Σίμου, Ελευθέριανης, Στύλιας και Ανθοφύτου του Δημου Πυλήνης και από τα Δημοδιαμερίσματα Νεοκάστρου, Σκάλας Παλαιοχωρακίου του Δήμου Ναυπάκτου. Από το τελευταίο χωρίζεται από το Τυρνόρεμα (ή ΒελΒιτσάνος) που χύνεται στον Μόρνο, εκεί που είναι ο συνοικισμός Χάνι Λόη. Πάνω στον Βελβιτσάνο υπάρχει γέφυρα μέσω της οποίας επικοινωνεί το νότιο τμήμα της Επαρχίας (π. όν. Βενετικό) με το Βόρειο (π. όν. ΚράΒαρα). Ο Παλαιόπυργος μαζί με το ζευγοστάσιο Περιβόλια κατά την Τουρκοκρατία και μέχρι το 1833 ανήκε στην Επαρχία ΚραΒάρων και στη συνέχεια στην Επαρχία Ναυπακτίας. Από το 1835-36 στον Δήμο Ποτιδανίας με έδρα τη Σίμου και από το 1837-1912 στον Δήμο Αποδοτίας, οπότε ανακηρύχθηκε σε Κοινότητα με συνοικισμό τα Περιβόλια. Με τον Ν. 2537/97 εντάχθηκε στον Δήμο Πυλήνης.Η παλαιότερη ονομασία του χωριού ήταν Βελβίτσαινα (απαντιόνται και οι τύποι Βελβίτζενα, ΒελΒίτζανα, ΒελΒίτζιανα, ΒαλΒίτσενα) που παρουσιάζεται στις πηγές σε θηλυκό η Βελβίτσαινα και σε ουδέτερο τα Βελβίτσενα. Ο ΠουκεΒίλ αναφέρει το χωριό Παλιόπυργος ως βερβίζενα... για περισσότερα βλέπε ετυμολογία ονομασιών ).

Το νέο¹ του όνομα το οφείλει σ' ένα παλιό πύργο που μόνο τα ερείπια του διασώζονται. Είναι η «Κούλια του Καναβού ή Καναβόπυργος» και βρίσκεται στην αγροτική περιφέρεια «Μαραθιάς» στην αριστερή παρυφή της Επ.οδού 24 πηγαίνοντας από Ναύπακτο προς Παλιόπυργο. Το αρχικό όνομα ήταν Παληόπυργος. Από την απογραφή του 1940 λέγεται επί το καθαρότερον Παλαιόπυργος, στον προφορικό όμως λόγο συνεχίζει να λέγεται Παλιόπυργος με απλοποίηση της ορθογραφίας (ι αντί η). Οπως παραδίδεται από τους γερόντους το χωριό ήταν κτισμένο στα Περιβόλια και ειδικότερα στη θέση Κεφαλόβρυσο ή Παλιοχώρι γύρω απ' τον λόφο του Αι Νικόλα έως την Αγία Παρασκευή ή κατα άλλους στη θεση Χαριά-αλώνι (του Χαριά το αλώνι) ακριβώς απέναντι. Γιατί εγκατέλειψαν τα περιβόλια και εγκατεστάθηκαν στους πρόποδες του Βελβιτσιά και της Τσούκας δεν είναι ξεκάθαρο. Από έγγραφα της Διοίκησης του 1822 πληροφορούμαστε ότι οι ΒελΒιτζιάνοι πούλησαν στα 1787 «διάφορα κτήματα συνιστάμενα από χωράφια, περιβόλια και μύλους». Αγοραστής ο Αναγνώστης-Νικολάκης Καναβός «πληρώσας τάς συμφωνηθείσας εις τα έγγραφα χρηματικάς ποσότητας». Συνεχίζει το έγγραφο ότι:

«Οι δε Βελβιτζιάνοι μηδέν έγγραφον παρέστησαν προς άκύρωσιν των του Καναβού, αλλά δικαιολογούνται με μόνον το ότι τάς πωλήσεις των ρηθέντων κτημάτων έκαμαν παρά τιμήν δυναστικώς ύποχρεωθέντες παρά του Άναγνώστου Καναβοϋ, όστις τότε ην προεστώς των Κραβάρων καί είχε μεγάλην, την έπιρροήν παρά τω Άλή Πασά».

Οικειοθελώς ή δυναστικώς (το πιθανότερο ) εγκατέλειψαν τα παλιά Βελβίτσαινα στα Περιβόλια και έκτισαν το χωριό στη λεκάνη, όπου είναι σήμερα, συγκεντρωμένο γύρω από την παλιά Αγία Τριάδα.

Ας δούμε την ιστορία του Παλαιοπύργου, όπως προκύπτει μέσα από γνωστά έγγραφα:

• Στις 2 Σεπτ. 1716 σε έγγραφο υπογράφει «παναγιότις νικοπλους ΒελΒητζιανα μάρτυρας».
• Σε έγγραφο του 1746 υπογράφουν «Παναγιώτης Καρανικόλας και Παναγιώτης Βελβιτζάνος».
• Στο γνωστό έγγραφο του 1770 αναφέρονται οι «τιμιότατοι κυρ Χριστόδουλος Γεροπαναγιωτόπλος, Παπαδημήτρης Σέλος και λοιποί ΒελΒιτζιάνοι».
• - Σε έγγραφο του 1795 υπογράφει «Στάθης Άντριόπουλος από Βελ-βητζανα».
• - Στις 20 Δεκ. 1811 υπογράφει σε αφιερωματικό έγγραφο ο «γιοργος μπητεβεση από Βελβητζενα μαρτιρας».
• - Άπ' το δευτέρι της 4-5-1824 οι ΒελΒιτζάνοι φαίνεται ότι έδωσαν στον Στρατηγό Σαφάκα 285,20 γρ. και ανάλογα μπαρουτόβολα για την ικανοποίηση των αναγκών του σώματος του.
• - Στις ομολογίες των Κραβαριτών για το αρματολίκι στις 16-1-1824 και στις 4-5-1824 υπογράφει μεταξύ άλλων και ο «Νικολός ΒελΒίτζαινα».

• - Από τον λογ. του Στρατηγοΰ Σαφάκα από 1 Απρ. 1825 και δώθε τα Βελβίτζαινα έδωσαν:

30: οκ. αλεύρι καπετάνος 6: σφαχτά Τζαβελαίοι
60: οκ. Κασιγιωργάκης 3: σφαχτά Δημοτζελαίοι
30: οκ. Δημοτζελαίοι 20: δεκατιά καπετάνου
50: » αλεύρι αδελφός Τριαντάφυλλου,
όταν απερνούσε δια τον Σούτζο.
- Αγωνιστές του '21 από τον Παλιόπυργο είναι²:
1. Αδραχτάς Κώστας, Οπλαρχηγός. Σκοτώθηκε τον Ιούλιο του 1821 έξω από τα τείχη της Τριπολιτσάς (Τσατσάνης, σ. 12).
2. Αδραχτάς Γιάννης (γ. 1795-1850), αδελφός του προηγουμένου, Οπλαρχηγός (σ. 12). Η μύηση του στην Φιλική Εταιρεία έγινε από τον Αναγ. Κονδάκη.
3. Καρανίκας Γιάννης (σ. 95).
4. Καρανικόλας Ι. Γιώργος (σ. 96).
5. Καρανικόλας Ι. Νικόλαος. Προφανώς αδελφός του προηγουμένου (σ. 96).
6. Καρανικόλας Νικόλαος (σ. 96-97).
7. Κυρίτσης Ιωάννης, Μαγγατζής (Ομαδάρχης), (σ. 123).
8. Κυρίτσης Ι. Κώστας. Σκοτώθηκε στην τελευταία πολιορκία Μεσολογγίου, (σ. 124).
9. Κυρίτσης Ι. Σπύρος. Αδελφός του προηγουμένου. Σκοτώθηκε στη μάχη του Σένιου κοντά στην Ακρόπολη των Αθηνών το 1827 (σ. 124).
10. Κώτσος ή Τζιότζιος Ιωάν. Μαγγατζής (Ομαδάρχης). Σκοτώθηκε στην τελευταία πολιορκία της Ναυπάκτου (σ. 128).
11. Μπάμπαλος Σπύρος (σ. 154).
12. Περδίκης Αθανάσιος. Το 1826 υπηρετώντας στο Σώμα του Γιάννη Μακρυγιάννη Στυλιώτη σκοτώθηκε σε μάχη στα Περιβόλια κατά του Βελήμπεη και Ασλάμπεη (σ. 199-200). Την αίτηση υπογράφει ο γιος του Σπύρος.
13. Πραπογιαννόπουλος Δημήτριος (γ. 1790) (σ. 208).
14. Σταθόπουλος Γεώργιος (σ. 225).
15. Τσούτσης Κίτοος (σ. 251).
Επίσης Κώτζιος Βελβιτσάνος περιλαμβάνεται σε κατάλογο του 1824 του Στρατηγού Σαφάκα³. Ως Κωνσταντίνος ΒελΒιτζάνος οπλαρχηγός υπογράφει το πρακτικό της Σύναξης των οπλαρχηγών στη Ναύπακτο (22 Σεπτ. 1832).
Στη Λοχαγία του Μήτρου Κολοφωτιά (α.α.28 κατάσταση α' Νοεμβρ. 1829) υπηρετεί ο Σπύρος Θανάση, Βελβίτζαινα, ετών 20. Πρόκειται για τον γιο του παραπάνω Θανάση Περδίκη.

Στους καταλόγους των Αριστειούχων (Ναυπακτιακά 4, σ. 233-270) περιλαμβάνονται από Βελβίτσαινα:
1) Χρ. Καράίσκος, 2) Γ. Καραΐσκος, 3) Δημ. Γερογιάννος (χάλκινο). 4) Χαρ. Πράπας, 4) Καραΐσκος, 5) Γρ. Μαχερόπουλος, 6) Μητρός Καρτζόπουλος, 7) Μητρός Κυριαζόπουλος, 8) Αθ. Τζέλιος, 9) Χαρ. Σωτηρίου, (1844), 10) Χαρ. Πράπας (1843), 11) Χαρ. Σωτηρίου. (Προφανώς τα με αρ. 4 και 10, ως και τα με αρ. 9 και 11 ταυτίζονται).

Το χωριό είναι βεβαιωμένο ότι καταστράφηκε στα 1825 από τους Τούρκους και στα 1827 καταλήφθηκε πάλι απ' αυτούς. Συνέπεια των συνεχών καταστροφών ήταν να διασκορπισθούν οι κάτοικοι στην επαρχία Θηβών και στην Αιγιαλεία(Βελβίτσι) στο σημερινό Χάραδρον. Αργότερα ξανακτίσθηκε, αλλά έπαυσε πλέον να είναι συγκεντρωμένο, γιατί καθένας απ' τους κατοίκους του έκτισε το σπίτι του στο κτήμα του, με συνέπεια ο σημερινός Παλαιόπυργος να αποτελείται από αγροικίες, που είναι διάσπαρτες σε μια ευρεία περιφέρεια. Στην εκλογική «εγχώριο Συνάθροισι» που έγινε στη Σίμου στις 19 Μαΐου 1829 από τους κατοίκους «των χωρίων ΒελΒιτζιάνων, Σίμου και Ποκίστας» από το ΒελΒίτζιανα έλαβαν μέρος οι: 2) Αναγνώστης Γερο-γιαννόπουλος Δημογέροντας, 2) Παπαπαναγιώτης ιερέας, 3) Γεώργιος Καρανικόλας, 4) Πραπογιάννης, 5) Πραποχαράλαμπος, 6) Ανδρέας Σταμουτζόπουλος, 7) Χαράλαμπος Παλαιός, 8) Αναγνώστης· Κοντογιάννης, 9) Αδάμης Ράικος, 10) Γιώργος Σταμουτζόπουλος. Πρέπει να επισημανθεί ότι εκείνη την εποχή, όπως προκύπτει από το πρακτικό, κατοικούσαν 9 φαμίλιες και 5 χήρες (14 νοικοκυριά). Στο Πρακτικό της Συνέλευσης των Προκριτοδημογερόντων της Επαρχίας ΚραΒάρων που έγινε στην Μεγάλη Λομποτινά (Άνω Χώρα) στις 24 Νοεμβρ. 1829 υπογράφουν Οι της Βελβήτζανης⁴ αναγνοστης γερογιανοπλος δήμογέροντας παπα παναγιοτις παπα χριστού γηοργης...

- Μεταξύ των Ελλήνων που είχαν αιχμαλωτισθεί από τους Τούρκους και απελευθερώθηκαν τον Απρίλη του 1829 με την κατάληψη του φρουρίου του Επάχτου από τα Ελληνικά στρατεύματα, υπήρχε και η Γιαννούλα Ανδρέου Σκισμένου από ΒελΒίτσαινα.
- Στα 1835 για τη διατήρηση της Αμπελακιώτισσας υπογράφουν από τα ΒελΒίτσαινα «Δημογέροντας Γερογιαννόπουλος, Γιώργος Καραΐσκος, Πραπογιάννης».
- Απο τις πηγές Βλέπουμε ότι ο Α. Γερογιαννόπουλος ήταν απο; τα 1837-1842 ίσως και αργότερα Πάρεδρος στα ΒελΒίτσαινα και τα Περιβόλια.
- Τον Ιούνιο του 1842 υπογράφουν σε έγγραφο «Είς άπουοίαν παρέδρου Χαράλαμπος Πράπας καί είς άπουσίαν ιερέως γιώργος καραΐσκος».
- Στα 1842 εφημέριος στο χωριό ήταν ο Παπαπαναγιώτης Παπα-χρήστου.
- Άλλες παλιές οικογένειες είναι οι Αδαμοπουλαίοι και οι Μανεταίοι.
- Από έκθεση του Επιθεωρητή πληροφορούμαστε ότι στα 1896 λειτουργούσε το «Σχολείο Βελβιτσαίνης», το οποίο είχε 15 μαθητές και δια των προσπαθειών μου λέγει ο Επιθεωρητής, «άνεβιδάσθη είς 35». Διδάσκαλος ήταν ο Ν. Παπαμιχαήλ. Το διδακτήριο ήταν «άνευ πατώματος, φατνώματα παραθυρόφυλλων, εν διδακτηρίω ουδείς γεωγραφικός χάρτης πρόσκειται, ουδεμία είκών. Οί κάτοικοι μοί υποσχέθηκαν ότι δι' εράνων θα άναπληρώσωσι πάσας τάς ελλείψεις του σχολείου».

Στην περιοχή «Μαραθιάς» υπάρχουν τα ερείπια ενός πυργόσπιτου που ανήκε στους «Καναβαίους, της αρχοντικής οικογένειας την Κραβάρων με την Βυζαντινή προέλευση, που έμεινε με το όνομα «Κούλια τ' Καναβού». Ο πύργος αυτός ανακηρύχθηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο (ΦΕΚ 159Β/14.3-1996). Η αιτιολογία της ανακήρυξης έχει ως εξής: Πρόκειται για τριώροφο κτίριο της περιόδου της Τουρκοκρατίας που ευρίσκεται στο χωριό Παλαιόπυργος Ναυπακτίας και είναι κατασκευασμένο με αργολιθοδομή και ισχυρό συνδετικό κονίαμα, με εμφανή ίχνη από τις ξυλοδεσιές.
Η δυτική και βόρεια πλευρά του σώζονται σε ύψος περίπου 9 μ.· ενώ η νότια και ανατολική είναι αρκετά ερειπωμένες. Στους τοίχους ανοίγονται σειρές από πολεμίστρες και φωτιστικές σχισμές. Στο εσωτερικό του Πύργου διακρίνονται τοιχαρμάρια και τζάκι. Σειρά ερειπίων στα Ν.Α. του Πύργου δηλώνει την ύπαρξη βοηθητικών κτισμάτων.

Συνοικισμοί

1. Περιβόλια Ο συνοικισμός αυτός Βρίσκεται στη ΒΔ πλευρά της περιφέρειας του Παλαιόπυργου, στην κοιλάδα που Βλέπει τον Εύηνο, σε υψόμ. 820 μ. Το χαρακτηριστικό του είναι τα πολλά νερά που διαθέτει. Όπως φανερώνει η λέξη, πρόκειται για περιφραγμένους ποτιστικούς κήπους. Οι περιΒολιώτες κατοικούσαν, εκεί που είναι οι νερόμυλοι, στα Κάτω Περιβόλια. Ο συνοικισμός αναπτύχθηκε μετά το 1930 πέριξ της 24η Επ.Ο. και είχε Δημοτικό Σχολείο, το οποίο καταργήθηκε (ΦΕΚ 319Β/12.5.1992).
Το ζευγοστάσιο των Περιβολιών τα πούλησαν οι ΒελΒιτζιάνοι στους ΚαναΒαίους στα 1787 και το επαναγόρασαν στα 1878. Η διανομή μεταξύ των 36 αγοραστών έγινε στα 1879-

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΒΟΛΙΑ
1815 6 οικ. / 1835 5 οικ. 87 κατ. /1961 244 κατ. / 1971 76 κατ. / 1981 62 κατ. / 1991 40 κατ. / 2001 44 κατ.

2. Μαραθιάς Παλιό Τσιφλίκι των Καναβαίων που εκτείνεται στις περιφέρειες Παλαιόπυργου και Ανθοφύτου. Στα 1815 είχε 10 οικογ. προφανώς κόλιγες του τσιφλικιού . Σήμερα ακατοίκητη αγροτική περιοχή.

3. Τράπεζα Ο αγροοικισμός αυτός ταυτίζεται με την Τρυπζόγα ή Τριαζόγα. στα νότια του Παλιόπυργου κοντά σε παρακλάδι του ΒελΒιτσάνου (Τυρνόρεμα). Ο Πουκεβίλ αναφέρει ότι είχε 10 οικογένειες σήμερα ακατοίκητη περιοχή.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑΤΟΣ ΠΑΛΑΙΟΠΥΡΓΟΥ

Παρατηρήσεις: Περιέχεται και συνοικισμός Περιβόλια. Για να ευρεθεί ο πληθυσμός του οικισμού του Παλιοπύργου πρέπει να χρησιμοποιηθεί αφαιρετικά ο πίνακας του συνοικισμού Περιβολιών, ο οποίος στις απογραφές 1961 και μετά απογράφεται αυτόνομα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Βαν. Κοτίνη: Ιστορία Ναυπάκτου και Επαρχίας, Εν Πάτραις 1905, σ. 77. Σωτ. Μιλτ. Κωτσοπούλου: Η Ναυπακτία, 1924, σ.70. Γεωργ. Ράπτη: Περιγραφή Ναυπακτίας, Ν. Υόρκη 1955, σ. 105-106. Χαραλ. Δ. Χαραλαμποπούλου: Ναυπακτιακά Μελετήματα (Α'), 1980, ο. 82-87. Γεωργ. Σταθοπούλου: Αρχαιότητες στον Παλαιόπυργο Ναυπακτίας, Π.Α.Ι.Σ.Α. (Αγρίνιο 21-23 Οκτ. 1988), έκδ. 1991, σ. 198-205-Γεωργ. Σταθοπούλου: «Λαϊκή μνήμη και λαϊκή μούσα οτον Παληόπυργο Ναυπακτίας για τον «κλέφτη» Αναγνώστη Γερογιαννόπουλο», Ναυπακτιακά 6 (1992-93), σ. 781-785. Λημ. Παπαδοπούλου: «Παλιόπυργος Ναυπακτίας», περ. Η δάφνη, 2/1994, σ. 97-101. Λ.Παπαδόπουλου, «Νερόμυλοι Παλαιοπύργου», εφημ. Ναυπακτιακή,82/Σεπτ.-Οκτ. 1996. Λημ. Παπαδοπούλου: «Παλαιόπυργος: Εκκλησίες - Εικονοστάσια», περ. Η δάφνη, 3/1996, σ. 97-99. Λημ. Παπαδοπούλου: «Οι Νερόμυλοι Παλαιοπύργου», περ. Η δάφνη, 4/1998, ο. 34-35. Ανθοφυτέος: «Γνωριμία με τους οικισμούς του Δήμου Πυλήνης», εφημ. Η Πυλήνη, 55/Ιούλ. 1998, σ. 6-7. Ντ. Μακρυγιάννη: «ΒελΒίτσαινα, μέσα από τα "Τραγούδια των Βουνών" του Γ. Αθάνα, «Η γενέτειρα», Μάϊος-Ιούλ. 2001, σ. 6.